خواب دیدن یا رؤیا Dream تجربهٔ افکار، تصاویر یا احساساتی است که در هنگام خواب، و اغلب در مرحله خواب رِم REM ، یا حرکت سریع چشم Rapid Eye Movement انجام می‌پذیرد.
رؤیا ممکن است شامل اتفاقات عادی و روزمره و یا عجیب و غریب بشود.
انسان بصورت تاریخی همواره اهمیت زیادی برای رؤیا قائل بوده و به طرق مختلف به آن نگریسته‌اند. به عنوان مثال گروهی آن را پنجره‌ای به سمت مقدسات، گذشته، آینده و یا دنیای مردگان در نظر گرفته‌اند. برخی جواب های خلاقانه‌ای برای سؤالات فکری یا عاطفی خویش در رؤیاها یافته‌اند، و هنرمندانی ایده‌های هنری نوینی از خواب اتخاذ کرده‌اند.
معروف‌ترین نظریه روانشناسی در مورد اهمیت رؤیاها متعلق زیگموند فروید می‌باشد. فروید عقیده داشت که خواب از آن جهت حائز اهمیت می‌باشد که امیال سرکوب شده‌ای که خودآگاه از آنها مطلع نیست، عموماً به اشکال نمادینی در خواب ظاهر می‌شوند.
نظریه دیگر متعلق به یونگ بود که خواب را افشاگر ذهن ناخودآگاه می‌دید. به عقیده یونگ خواب حوادث آینده را پیش بینی کرده، و به نکاتی در شخصیت خواب بیننده که شخص از آنها غافل شده‌است، اشاره میکند.
نظریه‌ای دیگر خواب را بر اساس بارهای الکتریکی ای که محرک بخش‌های مربوط به حافظه مغز هستند توضیح میدهد.
مطالعات مربوط به واسط مغز و رایانه، که بر پایه اندازگیری الکتریکی فعالیت‌های مغزی استوار هستند، نشان داده‌اند که نوزادان پنجاه درصد خواب را در وضعیت خواب رِم REM می‌گذرانند. این زمان با افزایش سن کمتر شده چنانچه بالغان جوان در هر هشت ساعت خواب بین ۱٫۵ تا ۲ ساعت رؤیا می‌بینند.
در هنگام خواب دیدن ضربان قلب و فشار خون افزایش یافته، و نفس خواب بیننده سریعتر میشود، در حالی که بدن حرکتی نمی‌کند.
محروم کردن افراد از خواب یا رؤیا دیدن باعث کاهش سطح مهارت‌های آنها شده و آنها را زودرنج میکند.
نظریه پردازی در مورد رؤیاها نیازمند جمع آوری داده‌ها و تحلیل آنها می‌باشد. از آنجا که مشاهده مستقیم رؤیاهای افراد مختلف ناممکن می‌باشد، رؤیاها باید از بخش قابل مشاهده رفتاری انسانها استنتاج شوند. اما اینگونه روش‌های جمع آوری داده و اهدافی که این روش‌ها دنبال میکنند، خود بر روی نتایجی که نهایتاً گرفته می‌شوند تأثیر می‌گذارند. گزارش‌هایی که از خواب افراد در محیط خانه جمع می‌شوند با آنهایی که در آزمایشگاه جمع آوری می‌شوند، تفاوت‌هایی دارد . عموماً خواب‌هایی که در خانه دیده میشود، ماهیت احساسی و جنسی بیشتری دارند.
افراد بندرت بصورت فوری ذکر میکنند که خوابشان را رنگی دیده‌اند، اما پس از پرسیدن سؤالات دقیق، عموماً وجود رنگ‌ها را در خوابشان ذکر میکنند. زمان خواب روی آن تأثیر می‌گذارد، مثلاً خواب‌های صبح عموماً غنی تر و پیچیده تر از خواب‌های اول شب است. همچنین آنچه که شخص پس از بیداری از خوابش به یاد می‌آورد، با آنچه پس از گذشت مدتی زمان در وضعیت بیداری به یاد می‌آورد متفاوت است. خواب‌های افراد مختلف دارای ویژگی‌های منحصربه‌فرد می‌باشد.
تخمین خواب بیننده از مدت زمانی که خواب آنها طول کشیده از خوابی تا خواب دیگر میتواند بسیار متفاوت می‌باشد. از این مشاهده می‌توان نتیجه گرفت که طول زمانی واقعی خواب نیز ممکن است از خوابی تا خواب دیگر بسیار متفاوت باشد. هنگامی که از افراد در آزمایشگاه سؤال شد که فوراً خواب خود را توضیح دهند، عموماً طول آنها بسیار کوتاه می‌باشد: ۹۰ درصد خواب‌ها طولشان از ۱۵۰ کلمه کمتر بوده و طولانی‌ترین خواب‌ها از ۱۰۰۰ کلمه نیز می گذشت.
هنگامی که سؤالات بیشتری از آنها پرسیده شده، گزارش خواب آنها طولانی تر شده چنانچه یک سوم خواب‌ها از ۳۰۰ کلمه رد می‌شدند.
رؤیاها عموماً خودمدار بوده و خود شخص یک بازیگر در خواب می‌باشد. به ندرت دنیای خواب بدون جمعیت و خالی می‌باشد. به صورت تقریبی دو سوم افرادی که در خواب ظاهر می‌شوند افرادی هستند که شخص می‌شناسد.
عموماً این افراد آشنایان نزدیک بوده و افراد خانواده در یک پنجم خواب‌ها حضور دارند. به تصویر کشیدن عجیب و غریب افراد در خواب نادر می‌باشد.
گزارش‌های رؤیا عموماً تصویری می‌باشد. در زمان‌هایی که خواب تصویری نیست شخص رؤیا بیننده ممکن است آن را به فکر کردن در حال خواب توصیف کند تا به رؤیا دیدن. اگر چه اکثر خواب‌ها حاوی ویژگی‌های صوتی می‌باشند، ولی عموماً اینگونه ویژگی‌ها در خواب برجسته نیستند. وجود ابعاد احساسی در خواب‌های معمول است. در خواب‌های خیلی احساسی، ترس، نگرانی و پس از آن خشم بیشترین تکرر را دارند. احساسات مسرت آمیز از میان بقیه احساسات دوستانه بیشتر اتفاق می‌افتد.
در بین افرادی که در آزمایشگاه روی آنها آزمایش صورت گرفته، خواب‌های با غلظت جنسی بالا نادر می‌باشند.
رابرتو کاساتی Roberto Casati معتقد است که محتویات رؤیاها اکثراً ساخته و پرداخته ذهن هستند، زیرا: گاهی اوقات رؤیاها تحت تأثیر شرایط محیط خارجی قرار می‌گیرند، ولی در این حال بین آنچه در رؤیاها اتفاق می‌افتد و وضعیت دنیای فیزیکی خارج توافق نظاممندی وجود ندارد. بعلاوه تحریکات خارجی مانند صدای زنگ ساعت نیز ممکن است وارد خواب اشخاص بشود. همچنین آزمایش‌ها نشان داده‌است که ارتباطی میان خواب دیدن و فعالیت شدید مغز، حرکت نکردن ماهیچه‌ها، و در برخی حیوانات حرکت سریع چشم وجود دارد.
اگر اشخاص را در این وضعیت مغزی از خواب بیدار کنیم به سادگی و به شفافی رؤیای در حال دیدن خود را به یاد می‌آورند.
رؤیا از دیدگاه زیست‌شناسی
هر نظریه فیزیولوژی از رؤیا باید پنج مشخصه زیر را توضیح دهد:
A. تصورات زنده و روشن، خصوصاً تصاویر و حرکات، ظاهر شده در رؤیا
B. عواطف و احساسات شدید، خصوصاً ترس، شادی و خشم
C. پذیرش و واقعی پنداشتن رؤیا توسط شخص خواب بیننده، چنانچه گویی اتفاقات واقعاً در بیداری می‌افتند.
D. قطعه قطعه بودن خواب و عدم خودسازگاری آن از نظر زمان‌ها، شخصیت‌ها، مکان‌هایی که وقایع در آنها اتفاق می‌افتند.
E. فراموشی اکثر این خواب‌ها علی‌رغم شدت زیاد این واقعیت مجازی.
عموماً یاد آوری خواب کار سختی است مگر اینکه شخص در وضعیت رم REM از خواب برخیزد، که حتی در همین حالات نیز قسمت زیادی از آنچه اتفاق افتاده قابل بازیابی از حافظه نیست.
روان‌آشفتگی
این پنج مشخصه با آنچه در روان‌آشفتگی ای Delirium که به دلیل صدمه فیزیکی به مغز اتفاق می‌افتاد، مشاهده میشود قرابت داشته و ممکن است بین این دو ارتباطی باشد.
دلیریوم Delirium یا روان‌آشفتگی، درحقیقت اختلال کلیِ اعمالِ شناختی و عدم هشیاری است. دلیریوم حاد (از چند ساعت تا چند روز) سیری کوتاه دارد و وقتی عوامل سببی حذف شوند با بهبود سریع همراه است. اختلال در جهت‌یابی، عدم آگاهی نسبت به زمان و مکان، توهم، هذیان، خشم و عصبانیت، اضطراب از ویژگی‌های این اختلال است. این حالت پس از اعمال جراحی، سوختگی، بی‌خوابی، عفونت، تب، خونریزی شدید و یا پس از ترک مواد مخدر ممکن است توسط بیمار تجربه شود. دلیریوم ناشی از ترک مواد غالباً با بیش‌فعالی همراه است. این اختلال در هر سنی ممکن است بروز کند.
نوعی از روان‌آشفتگی، که ناشی از الکلیسم است و معمولاً به‌صورت نشانگان ترک در می‌بارگان کهنه‌کار دیده میشود، روان‌آشفتگیِ رعشه‌ای Delirium Tremens نام دارد.
برخی دلایل به‌وجود آمدن روان‌آشفتگی شامل موارد زیر است:
i. آسیب مغزی (آنسفالوپاتی) توکسیک: به‌دلیل سم اگزوژن مانند الکل و یا سموم اندوژن مانند بالا رفتن اوره در بدن
ii. آسیب مغزیِ متابولیک: پرکاری تیروئید، کاهش الکترولیت‌ها مانند پتاسیم و کاهش برخی ویتامین‌ها مانند ب۲
iii. آسیب مغزیِ عفونی: بیماری‌هایی مانند آنسفالیت Encephalitis به معنی التهاب حاد بافت مغزی و حصبه Typhoid یا تب روده، که یک بیماری عفونی است.
iv. آسیب مغزیِ تروماتیک: هر عاملی که موجب آسیب به ناحیهٔ مغزی باشد، مانند ضربه مغزی یا صاعقه
v. آسیب مغزیِ هیپوکسیک: هرنوع بیماری و آسیب که باعث کاهش اکسیژن مغز باشد
vi. ایدز
فرضیات
1-اولین فرضیه رؤیا توسط ویلهلم وونت و در اواسط قرن نونزدهم پیشنهاد شد . اگر چه پیش از وونت (وندت) برخی از متفکران عصر روشنگری رؤیا را به فعالیت مغزی نسبت داده بودند، ولی این دیدگاه‌ها به دست فراموشی سپرده شده بود و بصورت جدی دنبال نشده بود. بر اساس فرضیه وونت، در هنگام دیدن رؤیا، برخی از فعالیت‌های مغزی مانند تصویر سازی و عاطفه تشدید شده ولی برخی دیگر مانند حافظه و خودآگاهی از کار می‌افتند.
پس از او فروید نظرات وونت را ادامه داد، ولی بدلیل موجود نبودن داده‌ها و اندازه گیری، نظرش را تغییر داده و تفسیری روانشناسانه از رؤیا ارائه داد که رؤیا را حاصل سرکوب شدن امیال درونی ناخودآگاه توصیف میکند.
2-رویای صادقانه True Dream یعنی خواب هایی که انسان می بیند و بعدها آن خواب ها به واقعیت می پیوندند، و یکی دیگر از دلایل بسیار رایجی است که باعث می شود برخی از انسان ها به وجود روح اعتقاد داشته باشند.
3-رویاهایی که انسان می بیند نیز همانند افکار انسان ها کاملاً ساخته و پرداخته مغز انسان هستند، البته فکر کردن انسان ها با خواب دیدنشان تفاوتهای اساسی دارد، اما به هر حال قوه عقلانیت و هوشیاری در هنگام خواب دیدن نیز فعال است، اگر چه به اندازه زمان بیداری فعال نیست، و این خود بخود باعث می شود برخی از فکرهای انسان تا حدودی منطقی باشند؛ با این حساب، واقعی از آب در آمدن برخی از خواب ها هرگز عجیب نیست،
زیرا این خواب ها نتیجه عقلانیت انسان هستند و عقلانیت انسان در برخی موارد می تواند چیزهایی را از روی دانسته ها پیش بینی کند.
